55. Ey bani Isroil, eslang: «Ey Muso, Allohni ochiq-ravshan ko‘rmagunimizcha hargiz senga ishonmaymiz», deyishingiz bilan qarab turgan holingizda sizlarni chaqmoq urdi.

56. So‘ngra shukr qilishingiz uchun o‘lganingizdan keyin tiriltirdik.

57. Va bulutni ustingizga soyabon qildik va osmondan shirinlik va bedanalar yog‘dirib, «Sizlarga rizq qilib bergan pok narsalardan yenglar», (dedik). (Bani Isroil) Bizga zulm qilmadilar, balki o‘zlariga zulm qilguvchi bo‘ldilar.

58. «Ushbu qishloqqa (Quddusga) kiringlar-da, undan xohlagan joylaringizda yeb-ichinglar. Darvozadan sajda qilgan holingizda kiringlar va «afv et» denglar, biz xatolaringizni mag‘firat qilamiz va yaxshilik egalariga ziyoda ne’matlar ato qilamiz», deganimiznn eslanglar.

59. Shunda zolim kimsalar ularga aytilgan so‘zdan boshqa so‘zni almashtirib aytdilar. Bas, qilgan isyonlari oqibatida bu zolimlar ustiga Biz osmondan balo yog‘dirdik.

60. Eslang (ey bani Isroil), Muso o‘z qavmi uchun suv tilaganida: «Asoingni toshga urgin», dedik. Bas, undan o‘n ikki chashma otilib chiqdi — har bir qabilaga (ular o‘n ikki urug‘ edilar) o‘z suvi ma’lum bo‘ldi. «Alloh bergan rizqdan yeb-ichinglar, Yer yuzida buzg‘unchilik jinoyatlarini qilmanglar».

61. Eslang: «Ey Muso, bir xil taomga hech qanoat qila olmayapmiz. Parvardigoringga duo qil, bizga yerda unib-o‘sadigan sabzavotlardan, bodring, sarimsoq, mosh, piyozga o‘xshagan o‘simliklardan chiqarib bersin», deganingizda, u: «Yaxshi narsani past narsaga almashtirishni istaysizlarmi? Qaysi shaharga tushsangizlar so‘ragan narsalaringiz turibdi-ku?» — dedi. (Noshukrliklari sabab) ularga xorlik va miskinlik yozib qo‘yildi va Allohning g‘azabiga duchor bo‘ldilar. Bunga sabab ularning Alloh oyatlarini inkor qilganlari va Payg‘ambarlarni nohaq qatl qilganlaridir. Bunga sabab itoat qilmay tajovuzkor bo‘lganlaridir.

62. Albatta, iymon keltirgan zotlar, yahudiy bo‘lganlar, nasroniylar va sobiiylar (farishtalarga sig‘inuvchilar) — (ulardan) qaysilari (avval qaysi dinda bo‘lganlaridan qat’i nazar, iymonga kelib, yolg‘iz) Allohga, oxirat kuniga ishonsa va yaxshi amallar qilsa, o‘shalarga Parvardigorlari huzurida ajr bordir va ular uchun xavfu xatar, g‘am-anduh yo‘qdir.

63. Eslang (ey bani Isroil), biz ahdu paymoningizni olgandik va ustingizda Tur tog‘ini ko‘tarib turib, «Keltirgan narsamizni (Tavrotni) mahkam ushlang va undagi bor narsani yodingizda tuting — shoyad taqvo egalaridan bo‘lsangiz», degandik.

64. Keyin o‘sha ahdu paymondan keyin yuz o‘girdingiz. Agar sizlarga Allohning fazlu karami bo‘lmaganda edi, ziyon ko‘rguvchilardan bo‘lib qolar edingiz.

65. Orangizdan shanba kunida haddan oshgan kimsalarni bildingiz. Bas, Biz ularga: «Badbaxt maymunlarga aylaningiz», dedik.

66. Biz bu uqubatni o‘sha vaqt va keyingi davrlar uchun ibrat, taqvoli kishilar uchun mav’iza (nasihat) qildik.

I z o h . Yahudiylarga shanba kuni baliq ovlash man qilingan edi. Ulardan ba’zilari shanba kunlari baliqlarni qamab, qorong‘i tushishi bilan tutib oladigan bo‘ldilar. Mana shu jinoyatlari — o‘zlari uchun ulug‘ kun hisoblangan shanba kunida haddan oshganlari sababli mazkur jazoga mustahiq bo‘ldilar.

67. Eslang! Muso o‘z qavmiga: «Alloh bir sigir so‘yishlaringni buyurdi», deganida, ular: «Ustimizdan kulyapsanmi?» — dedilar. (Muso) dedi: «Unday johillardan bo‘lib qolishdan Alloh panoh berishini so‘rayman».

68. Ular dedilar: «Parvardigoringga duo qil, uning qandayligini bayon qilsin». (Muso) dedi: «U zotning aytishicha, u qari ham, yosh g‘unajin ham bo‘lmagan o‘rta bir sigirdir. Endi farmonni ado etinglar».

69. Ular dedilar: «Parvardigoringga duo qil. Uning rangini bayon qilsin». (Muso) aytdi: «U zotning aytishicha, u ochiq-mallarang sigir bo‘lib, ko‘rganlarning ko‘ngli chog‘ bo‘ladi».

70. Ular aytdilar: «Parvardigoringga duo qil, uning qandayligini bayon qilsin, bu mol bizga ishtibohli bo‘lib holdi. InshoAlloh, endi yo‘limizni topib olamiz».

71. (Muso) aytdi: «U zotning aytishicha, u shunday sigirki, xor bo‘lib yer haydamaydi, u bilan (suv tashib) ekin sug‘ormaydilar, aybu nuqsonsiz, unda o‘z rangidan boshqa rang-bo‘yoq ham yo‘q». Ular: «Endi haqiqatni aytding», dedilar-da, uzoq mashaqqatlar chekib (o‘sha aytilgan sifatlarga ega bo‘lgan sigirni topib) so‘ydilar.

I z o h . Mazkur oyatlar mazmunidan bir hikmatni anglash mumkin: odam birovga ishonib e’tiqod qo‘yganidan keyin uning amr-farmonini darhol bajarishi lozim. Aks holda uning o‘ziga zarar bo‘lishi mumkin. Yuqoridagi oyatlarda zikr qilingan kishilar ketma-ket bergan savollari natijasida shunday sifatli sigir so‘yshi lozim bo‘ldiki, ular bunday sigirni izlab topish uchun ozmuncha qiynalmadilar. Oxiri topganlarida uning egasi bo‘lgan kampir sigiri uchun juda qimmat narx — o‘sha sigirning terisi to‘la tilla talab qildi va ular bu narxga ko‘nishga majbur bo‘ldilar. Agar farmon bo‘lishi bilan darhol bir sigirni olib qurbon qilganlarida o‘zlariga oson bo‘lar edi.

72—73. Eslang (ey bani Isroil), bir jonni o‘ldirib qo‘yib, uning qotili kim ekani haqida janjallashib qolganingizda — holbuki, Alloh yashirgan narsalaringizni yuzaga chiqarguvchidir — «uni (maqtulni) so‘yilgan sigirning bir bo‘lagi bilan uringlar», degandik. Alloh o‘liklarni shu tariqa tiriltiradi va sizlarga fikr qilishingiz uchun o‘z oyatlarini ko‘rsatadi.

I z o h . Darhaqiqat, shunday qilishgach, haligi jasadga jon kirib, o‘zining qotili kim ekanligini aytadi.

74. So‘ngra — shunday mo‘‘jizalarni ko‘rgandan keyin ham dillaringiz qotdi. Bas, u dillar tosh kabidir yoki undan-da qattiqroqdir. Zero, shunday toshlar borki, ulardan daryolar otilib chiqadi, yana shundaylari borki, yorilib, ichidan suv chiqadi, yana shundaylari ham borki, Allohdan qo‘rqqanidan pastga qulaydi. Alloh qilayotgan amallaringdan g‘ofil emasdir.

75. Ularning iymonga kelishlariga orzumand bo‘lasizmi (ey mo‘minlar)? Holbuki ulardan bir guruhi Allohning kalomini eshitadilar, so‘ngra, uni anglab yetganlaridan keyin bilib turib o‘zgartiradilar.

76. Ular iymonli kishilarga yo‘liqqanlarida: «Iymon keltirdik», deydilar. Birbirovlari bilan yolg‘iz qolganlarida esa: «Ularga (musulmonlarga) Alloh sizlarga ochgan narsa haqida gapiryapsizlarmi? O’sha hujjat bilan Parvardigoringizning huzurida hujjatlashishlari uchun-a? Aqlingizni ishlatmaysizmi?» — deyishadi.

I z o h. Ya’ni, musulmonlarga «Tavrot kitobida kelgan Muhammad payg‘ambar haqidagi gaplarni gapiryapsizmi? Bu axir oxiratda o‘zingizning zararingizga hujjat bo‘ladi-ku?» — deyishdi.

77. Alloh, shubxasiz, ularning yashirgan narsalarini ham, oshkor qilgan narsalarini ham bilguvchi ekanini bilmaydilarmi?

78. Ularning ichida kitobdan bexabar, faqat xom xayollarnigina biladigan omiylari ham borki, ular faqat gumon qiladilar, xolos.

79. O’z qo‘llari bilan kitob yozib, so‘ngra ozgina qiymatga sotish uchun: «Bu kitob Alloh huzuridan keldi», deydigan kimsalarga halokat bo‘lg‘ay, bas, yozgan narsalari ularga xalokat bo‘lg‘ay, topgan foydalari ularga halokat bo‘lg‘ay.

114. Allohning masjidlarini ularda Alloh ismi zikr qilinishidan to‘sadigan va ularni xarob qilish harakatida yuradigan kimsalardan ham zolimroq kim bor? Axir bu kimsalar uchun unday joylarga faqat qo‘rqqan hollarda kirish joiz ediku. Ular uchun bu dunyoda rasvolik, oxiratda esa buyuk azob bordir.

115. Mashriq ham, mag‘rib ham Allohnikidir. Bas, qay tarafga yuz bursangiz, o‘sha joy Allohning tarafidir. Shubhasiz Alloh (hamma tomonni) qamrab olguvchi bilimdondir.

116. «Allohning bolasi bor», dedilar. U zot bularning badgumonidan mutlaqo pokdir. Balki yer va osmonlardagi narsalar u zotga tegishlidirki, hammasi unga bo‘yinsunadi.

117. (U) yeru osmonlarni paydo qilguvchidir. Biror ishni hukm qilsa unga faqatgina «Bo‘l» deydi, xolos. Bas, u ish bo‘ladi.

118. Bilmaydigan kimsalar: «Alloh bizga gapirsa edi yoki biror alomat kelsa edi», deydilar. Ulardan ilgarigilar ham ularniig gaplariga o‘xshash gaplarni aytishgan edi. Dillari bir-biriga o‘xshaydi. Biz aniq ishonadigan qavm uchun oyatlarni aniq bayon qildik.

119. Albatta Biz sizni haq (din) bilan xushxabar eltguvchi va ogoxlantiruvchi qilib yubordik. Do‘zaxilar xususida siz mas’ul emassiz.

120. Yahudiy va nasroniylar ularning diniga kirmaguningizcha hargiz sizdan rozi bo‘lmaydilar. Ayting: «Allohning yo‘ligina haqiqiy yo‘ldir». Qasamki, agar sizga qelgan haqiqiy bilimdan keyin ularning nafs-havolariga ergashsangiz, Alloh tarafidan sizga na bir do‘st va na bir yordam berguvchi bo‘lmaydi.

121. Biz kitob (ya’ni Tavrot, Injil) ato etgan zotlar orasida uni to‘g‘ri tilovat qiladigan kishilar ham bordirki, ana o‘shalar (Qur’onga) iymon keltirurlar. Va kimda-kim unga (Qur’onga) kofir bo‘lsa, o‘shalar ziyon ko‘rguvchilardir.

122. Ey bani Isroil, sizlarga in’om qilgan ne’matimni va sizlarni butun olamga afzal qilgan paytimni eslang.

123. Va birov birov tomonidan hech narsa o‘tay olmaydigan va hech kimdan evaz qabul qilinmaydigan, oqlov foyda bermaydigan va hech kimga yordam ham berilmaydigan kundan qo‘rqing!

124. Eslang: Ibrohimni Parvardigori bir necha so‘zlar bilan imtihon qilganida, ularni benuqson holda ado etdi. Shunda (Alloh taolo): «Albatta Men seni odamlarga imom qilguvchidirman», dedi. «Zurriyotimni ham-a?» - deb so‘radi u. (Alloh taolo) aytdi: «Mening bu ahdim (sening zurriyoting orasidagi) zolim kimsalarga yetmaydi».

125. Eslang: «Baytullohni odamlar uchun ziyoratgoh va tinch joy qildik va Ibrohimning (Ka’batullohni bino qilayotgan vaqtida) turgan o‘rnini namozgoh qilib oling, (dedik) va Ibrohim bilan Ismoilga: «Mening baytimni tavof qilguvchilar, o‘sha yerda ibodat qilib turuvchilar, ruku uchun pok tuting», deb buyurdik.

126. Eslang: Ibrohim: «Ey Parvardigor, bu shaharni tinch shahar qilgin va uning ahllaridan Allohga va oxirat kuniga ishonuvchilarini turli mevalar bilan rizqlantirgin», deganida, Alloh taolo: «Kofirlarini ham bir oz foydalantirib, so‘ngra do‘zax azobiga duchor qilamanki, bu eng yomon oqibatdir», dedi.

127. Eslang: Ibrohim Ismoil bilan birgalikda Baytullohning poydevorini ko‘tarib (dedilar); «Parvardigoro, bizdan (ushbu qilgan amalimizni) o‘zing qabul ayla. Shubhasiz, sen eshitguvchi, bilguvchisan!

128. Parvardigoro, bizni o‘zingga bo‘yinsunguvchilardan qilgin va zurriyotimizdan ham o‘zingga itoat qiladigan kishilar chiqargin. Va bizga (qiladigan) iboratlarimizni o‘rgatgin va tavba-tazarrularimizni qabul et! Shubhasiz, sen tavbalarni qabul qilguvchi, rahmlisan.

129. Parvardigoro, ularning orasiga o‘zlaridan bo‘lgan, ularga oyatlaringni tilovat qilib beradigan, kitob va hikmatni (Qur’on va Hadisni) o‘rgatadigan va ularni poklaydigan bir payg‘ambarni yubor! Shubhasiz, sen qudrat va hikmat sohibisan».

130. Ibrohimning dinidan faqat yengiltaklargina yuz o‘giradilar. Haqiqatan dunyoda uni tanlab oldik va u oxiratda shubhasiz solih (yaqinlarimizdan)dir.

131. Eslang: Parvardigori «Bo‘yinsun!» — deganida: «Butun olamlar egasiga bo‘yinsundim» dedi.

132. Ibrohim, u bilan birga Ya’qub ham bolalariga shu dinni vasiyat qilib dedilar: «O’g‘illarim, albatta Alloh siz uchun shu dinni tanladi. Bas, musulmon bo‘lgan holingizdagina dunyodan o‘ting!»

133. (Ey yahudiylar) yoki Ya’qubga o‘lim kelgach, u o‘g‘illariga: «Mendan keyin nimaga ibodat qilasizlar?» deganida: «Sening tangring va otalaring Ibrohim, Ismoil va Ishoqlarning tangrisi bo‘lmish yagona Allohga ibodat qilamiz va bizlar faqat Uning o‘zigagina bo‘yinsunuvchilarmiz», deb javob qilganlariga guvoh bo‘lganmisizlar?

134. Ular o‘tib ketgan kishilardir. Ularning qilgan amallari o‘zlari uchun, sizlarning qilgan amallaringiz o‘zlaringiz uchundir. Va sizlar ular qilgan amallar uchun mas’ul bo‘lmaysiz.

135. Yahudiy yoki nasroniy bo‘ling, hidoyat topasiz, dedilar. (Ya’ni, yahudiylar yahudiy bo‘ling, dedi, nasroniylar nasroniy bo‘ling, dedi). (Ayting: Ey Muhammad), balki biz haq yo‘ldan toyilmagan, mushriklardan bo‘lmagan Ibrohim diniga ergashamiz.

136. Aytingiz (ey mo‘minlar), Allohga va bizga nozil qilingan kitobga va Ibrohim, Ismoil, Ishoq, Ya’qubga va o‘sha urug‘-avlodga nozil qilingan narsalarga, Muso va Iysoga berilgan narsalarga va barcha payg‘ambarlarga Parvardigor tarafidan berilgan narsalarga ishondik. Biz ulardan birortasini ajratib qo‘ymaymiz va biz u zotga (Alloh taologa) bo‘yinsunuvchilarmiz.

137. Endi agar ular (ya’ni, axli kitoblar) sizlar iymon keltirgan narsalarga iymon keltirsalar, haq yo‘lin topibdilar. Agar yuz o‘girsalar, u holda, shubhasiz, sizlarga nisbatan gina va adovatlari bordir. Ularning yomonligidan sizga (ey Muhammad), Allohning o‘zi yetarlidir. U eshitguvchi, bilguvchidir.

138. Allohning rangi-la (ranginmiz).

139. Ayting (ey Muhammad), bizning ham, sizning ham Parvardigoringiz bo‘lgan Alloh xususida biz bilan janjallashasizmi? Holbuki, bizning qilgan amalimiz o‘zimiz uchun, sizning qilgan amalingiz o‘zingiz uchun-ku? Biz faqat ungagina ixlos qo‘yuvchilarmiz.

140. Yoki “Ibrohim, Ismoil, Ishoq, Ya’qub va o‘sha urug‘-avlod yahudiy yo nasroniy bo‘lgan”, deysizmi? Ayting (ey Muhammad): “Ularning dinlarini sizlar yaxshiroq bilasizmi yoki Allohmi? O’zi biladigan guvohlikni Allohdan yashirgan kimsadan ham zolimroq odam bormi? Alloh qilayotgan ishlaringdan g‘ofil emas”.

I z o h. Tavrot va Injilda yuqorida mazkur bo‘lgan Payg‘ambarlarning yahudiy ham, nasroniy ham bo‘lmaganliklari ochiq-ravshan aytilgan ekan. Yahudiylar ham, nasroniylar ham mana shu haqiqatni bilib turib yashirganlari uchun yuqoridagi oyat nozil bo‘ldi.

141. Ular o‘tib ketgan kishilardir. Ularning qilgan amallari o‘zlari uchun, sizlarning qilgan amalingiz o‘zingiz uchundir va sizlar ular qilgan amallar uchun mas’ul bo‘lmaysiz.

IKKINCHI JUZ’

142. Odamlardan aqlsizlari: «Ular (musulmonlar)ni ilgari qaragan qiblalaridan qanday narsa yuz o‘girtirdi?» — deydilar. Ayting: «Mashriq ham, Mag‘rib ham Allohnikidir. U O’zi xohlagan kishilarni haq yo‘lga hidoyat qiladi».

I z o h . Musulmonlar Madinaga kelgan dastlabki davrlarda Quddusga qarab namoz o‘qir edilar. Quddus yahudiylarning qiblasi bo‘lgani uchun musulmonlar ham o‘sha tarafga qarab ibodat qilayotganlaridan ular juda g‘ururlanib yurardilar. Qachonki musulmonlarga Makka tarafga yuzlanib sajda qilish buyurilganda yahudiylar yuqoridagi so‘zlarni aytdilar.

143. Shuningdek (ya’ni haq yo‘lga hidoyat qilganimiz kabi), sizlarni boshqa odamlar ustida guvoh bo‘lishingiz va payg‘ambar sizlarning ustingizda guvoh bo‘lishi uchun o‘rta (adolatli) bir millat qildik.

I z o h . Rivoyatlarga qaraganda, Tangri taolo qiyomat kunida har bir payg‘ambarni o‘z ummatlari bilan ro‘baro‘ qilib, ulardan: «Bu payg‘ambarim sizlarga mening amru farmonlarimni to‘la yetkazdimi?» — deb so‘raganida, ular: «Yo‘q», deb javob qilishar, payg‘ambar esa: «Yetkazganman», der ekan. Undan guvoh so‘ralganida: «Muqammad alayhis-salom va u zotning ummatlari guvohlarimdir»,— deydi. Shunda Muhammad payg‘ambarni ummatlari bilan hozir qilinib; «Mana bu payg‘ambar o‘z vazifasini to‘la ado etganmi?» - deb so‘ralganida, ular: «Ha, o‘tgan barcha payg‘ambarlar o‘z elchilik burchlarini to‘la ado etganlar. Bizga bu haqda payg‘ambarimiz Muhammad alayhis-salom xabar keltirganlar»,— deyishadi. Shuning uchun mazkur oyatda musulmonlarga qarata: «Odamlar ustida guvoh bo‘lasiz»,— deyildi. Siz ilgari qaragan qiblani Biz faqatgina kim payg‘ambarga ergashib, kim orqasiga qaytib ketishini bilish uchun qilganmiz, xolos. Shubhasiz, bu og‘ir ish. Magar Alloh hidoyat qilgan zotlargagina (og‘ir emasdir). Alloh iymonlaringizni (ya’ni, iymon bilan o‘qigan namozlaringizni) zoe qilguvchi emas. Albatta, Alloh odamlarga mehribon va rahmlidir.

I z o h . Arablar uchun Ka’ba Ibrohim payg‘ambar zamonlaridan buyon muqaddas sanalar edi. Muhammad alayhis-salom Madinaga hijrat qilishidan ilgari musulmonlar mana shu Ka’baga yuzlanib ibodat qilardilar. Madinaga ko‘chganidan keyin esa ularning iymonlarini sinash uchun boshqa tarafga — Quddusga qarab namoz o‘qish buyurildi. Hijratning o‘n yettinchi oyida qaytadan Makkaga yuzlanishga amr qilinib quyidagi oyat nozil bo‘ldi.

144. Goho yuzingiz samoda kezganini ko‘ramiz. Bas, albatta Biz sizni o‘zingiz rozi bo‘lgan qiblaga buramiz. Yuzingizni Masjid-al-harom (Makka) tomonga buring! (Ey mo‘minlar, sizlar ham) qaerda bo‘lsangizlar, yuzlaringizni uning tarafiga buringiz! Kitob berilgan zotlar albatta buning Parvardigorlari tomonidan (kelgan haq hukm) ekanini biladilar. Alloh ular qilayotgan amallardan g‘ofil emasdir.

145. Qasamki, agar Siz kitob berilgan kimsalarga bor mo‘‘jizalarni keltirsangiz ham ular qiblangizga boqmaydilar. Siz ham ularning qiblasiga boquvchi emassiz. Ular (yahudiy va nasroniylar)ning birovlari birovlarining qiblasiga boquvchi emas. Agar farazan Sizga kelgan bilim (vahiy)dan keyin ham ularning havoyi nafslariga ergashsangiz, u holda shubhasiz zolimlardan bo‘lib qolasiz.

146. Biz kitob ato etgan kimsalar (yahudiy va nasroniylar) Uni (Muhammad payg‘ambarni) o‘z farzandlarini tanigan kabi taniydilar. (Ya’ni o‘zlarining ilohiy kitoblarida u haqda o‘qiganlar.) Va albatta ulardan bir guruhi bilganlari holda haqiqatni berkitadilar.

147. Bu haqiqat (ya’ni qiblaning o‘zgarishi) Parvardigoringiz tomonidandir. Bas, shubha qilguvchilardan bo‘lmang!

148. Har kimning o‘z yuzlanadigan tarafi bor. Bas, yaxshi ishlarga shoshilingiz! Qaerda bo‘lmang, Alloh sizlarni (hisob-kitob) uchun keltiradi. Albatta Alloh har narsaga qodirdir.

149. Qaysi tarafdan chiqsangiz, yuzingizni Masjid-al-harom tomonga buring! U shubhasiz Parvardigoringiz (buyurgan) haq (qibla)dir. Va Alloh qilayotgan amallaringizdan g‘ofil emasdir.

150. Qaysi tarafdan chiqsangiz, yuzingizni Masjid-al-harom tomonga buring! Va qaerda bo‘lsangizlar (ey mo‘minlar), yuzlaringizni o‘sha tomonga buring! Toki (ayrim) odamlar uchun sizlarning ustingizda hujjat bo‘lib qolmasin. Lekin ularning ichida zulm qilguvchilar ham borki, sizlar ulardan qo‘rqmangiz. Mendan qo‘rqingiz! Va toki sizlarga ne’matimni komil qilib berishim va to‘g‘ri yo‘lga hidoyat topishingiz uchun shunday qilingiz.

I z o h . Yahudiylar: «Nega Muhammad dini boshqa bo‘la turib bizning qiblaga — Quddusga qarab ibodat qiladi?», mushrik arablar esa: «Muhammad Ibrohimning dinidaman, deb da’vo qiladi-yu, o‘zi yahudiylarning qiblasiga qarab namoz o‘qiydi», demasinlar uchun musulmonlarga qaerda bo‘lsalar ham faqat Masjid-al-harom tomonga yuzlanib namoz o‘qish buyurildi.

151. Shuningdek, sizlarga o‘zlaringizdan bo‘lgan, sizlarga Bizning oyatlarimizni tilovat qiladigan, sizlarni poklaydigan, sizlarga Kitob va Hikmatni (Qur’on va Hadisni) o‘rgatadigan va bilmagan narsalaringizni bildirgan bir payg‘ambar yubordik.

152. Bas, Meni eslangiz, Men ham sizlarni eslayman va Menga shukr qilingiz va Meni inkor qilmangiz!

153. Ey mo‘minlar, sabr qilish va namoz o‘qish bilan (Mendan) madad so‘ranglar! Albatta Alloh sabr qilguvchilar bilan birgadir.

154. Va Alloh yo‘lida halok bo‘lgan shahidlar haqida: «Bular o‘liklar», demangiz! Yo‘q, ular tiriklardir, lekin sizlar sszmaysizlar.

155-156. Va albatta sizlarni xavfu xatar, ochlik, molu jon va meva-chevalarni kamaytirish kabi narsalar bilan imtihon qilamiz. Biror musibat kelganda: «Albatta biz Allohning (bandalarimiz) va albatta biz u zotga qaytguvchilarmiz», deydigan sobirlarga xushxabar bering (ey Muhammad).

157. Ana o‘shalarga Parvardigorlari tomonidan salovot (mag‘firat) va rahmat bordur. Ana o‘shalar haq yo‘lni topguvchilardir.

158. Albatta Safo va Marva Alloh (buyurgan) marosimlardandir.

I z o h. Safo va Marva Ka’ba yaqinidagi ikki tog‘ bo‘lib, Islom kelishidan ilgari ham arablar Ka’bani tavof qilganda ularning oralig‘ida yetti marta borib kelish (sa’y qilish) odatlari bor edi. Shuning uchun Islom kelganidan keyin musulmonlar haj qilish paytlarida u tog‘lar oraligida sa’y qilishdan tortinganlarida shu oyat nozil bo‘ldi. Bas, kim haj yoki umra qilsa, u ikki tog‘ orasida sa’y qilishining gunohi yo‘qdir.

I z o h. Ya’ni bir marta haj va umra qilganidan keyin ana shu amallarni ixtiyoriy ravishda qilsa, Alloh uning bu yaxshi amallari uchun munosib mukofotlar ato qiladi.

159. Biz nozil qilgan hujjatlar va hidoyatdan iborat (Muhammadning haq payg‘ambar ekanligi haqidagi) narsalarni odamlarga Kitobda (Tavrotda) ravshan qilib berganimizdan keyin berkitgan kimsalarni shubhasiz Alloh la’natlagay va la’natlovchi zotlar (farishtalar va mo‘minlar) la’natlagaylar.

160. Magar qaysilari tavba qilib, o‘zlarini o‘nglab, (odamlarga haqiqatni) ochiq aytsalar, bas, ularning tavbalarini qabul qilaman. Va faqat Mengina tavbalarni qabul qilguvchi, rahmlidirman.

161-162. Kufr yo‘liga kirib, kofir holida o‘lib ketgan kimsalar shubhasiz Allohning va jamiki farishta va odamlarning la’natiga duchor bo‘lg‘aylar va azoblari yengillatilmagan, rahmat nazaridan bahramand bo‘lmagan hollarida abadiy (jahannamda) qolgaylar.

163. Tangringiz yagona tangridir. U mehribon va rahmli tangridan o‘zga hech qanday tangri yo‘qdir.

164. Albatta osmonlar va yerning yaratilishida, kecha va kunduzning almashib turishida, dengizda odamlarga kerakli narsalarni olib yurgan kemalarning (suzishida) va Alloh osmondan tushirgan va u sababli o‘lik yerni tiriltirib, bor jonzotni tarqatib-yoyib yuborgan suv degan ne’matda va shamollarning yo‘naltirilishida, osmon va yer orasidagi itoatgo‘y bulutda — (bularning hammasida) aqlli kishilar uchun oyat-alomatlar bordir.

165. Odamlar orasida shunday kimsalar borki, ular o‘zgalarni Allohga teng bilib, ularni Allohni sevgandek sevadilar. Iymonli kishilarning Allohga bo‘lgan muhabbatlari qattiqroqdir. Bunday zolimlar azobga ro‘baro‘ bo‘ladigan zamonlarida (qiyomat kunida) butun kuch-qudrat Allohniki bo‘lishini va Allohning azobi qattiq azob ekanini bilsalar edi.

166. U kunda peshvolar ergashuvchilardan tonadilar va hammalari azobni (ko‘zlari bilan) ko‘radilar. (U kunda ularni bog‘lab turadigan) bahonayu sabablar uziladi.

167. Ergashuvchilar: «Qaniydi, yana bir karra (yashashning) iloji bo‘lsa-yu, ular bizdan tonganlaridek, biz ham ulardan tonsak», deydilar. Shunday qilib, Alloh taolo ularning qilgan amallarini o‘zlariga hasrat-nadomat qilib ko‘rsatadi va ular jahannamdan chiquvchi bo‘lmaydilar.

168. Ey odamlar, yerdagi halol-pok narsalardan yenglar va shaytonning izidan ergashmanglar! Shubhasiz, u sizlarning ochiq dushmaningizdir.

169. U sizlarni faqat yomonlik va buzuqlikka va Alloh sha’nida bilmagan narsalaringizni gapirishga buyuradi, xolos.

170. Qachon (mushriklarga): «Alloh nozil qilgan hukmlarga bo‘ysuningiz», deyilsa, ular: «Yo‘q, biz otalarimizni qanday yo‘lda topgan bo‘lsak, o‘shanga ergashamiz», deyishadi. Agar otalari hech narsaga aqllari yetmaydigan, to‘g‘ri yo‘lni topolmaydigan bo‘lsalar, ham-a?

171. Kufr yo‘lidagi kimsalarni (haq yo‘lga da’vat qiluvchi kishining) misoli xuddi faqat ovozi va chaqiriqni eshitadigan hayvonlarga qichqirayotgan kishining misolidir.

I z o h. Ya’ni ular xuddi jonivorlar kabi chaqiriq va ovozlarni eshitadilar-u, lekin hech narsani anglamaydilar. Binobarin, ularni haq yo‘lga chorlashning hech foydasi yo‘q. Ular kar, soqov, ko‘rdirlar. Demak, tushunmaydilar.

172. Ey mo‘minlar, sizlarga rizq qilib berganimiz — pokiza narsalardan yenglar va agar Allohning O’zigagana ibodat qilguvchi bo‘lsangizlar U zotga shukr qilingiz!

173. U sizlarga faqatgina o‘laksa, qonni, to‘ng‘iz go‘shtini va Allohdan o‘zgaga atalib so‘yilgan narsalarnigina harom qildi. Endi kimki zolim va haddan oshmagan holida nochor vaziyatda qolsa gunohkor bo‘lmaydi. Albatta Alloh mag‘firat qilguvchi, rahmlidir.

I z o h. Birov butkul ilojsiz qolganda harom qilingan narsalardan biron narsani salomat qolish uchun o‘lmagudek miqdorda yesa, gunohkor bo‘lmaydi.

174. Alloh nozil qilgan Kitob (Tavrot)dan iborat bo‘lgan narsani (Muhammad alayhis-salomning payg‘ambarligini) berkitadigan va uni ozgina qiymatga sotadigan kimsalar qorinlarini faqat olov bilan to‘ldiradilar — ularga qiyomat kunida Alloh so‘zlamaydi, boqmaydi va ularni (gunohlaridan) poklamaydi. Ular uchun alamli azob bordir.

175. Ana o‘shalar hidoyat o‘rniga zalolatni, mag‘firat o‘rniga azobni sotib olgan kimsalardir. Jahannam o‘tiga muncha sabr-toqatli ekanlar-a?

176. O’sha (azob) Alloh bu Kitob (Tavrot) ni haq bilan nozil qilgani sabablidir.

I z o h . Alloh taolo Tavrotda Muhammad payg‘ambar haqida haq so‘zlarni nozil qilgan edi. Ular mana shu haqiqatni yashirganlari uchun do‘zax azobiga duchor bo‘ldilar. Albatta bu kitob xususida talashib-tortishadigan kimsalar hech qachon (haq bilan) kelisha olmaydilar.

177. Yuzlaringizni Mashriq va Mag‘rib tomonlariga buraverishingiz yaxshilik emas, balki Allohga, oxirat kuniga, farishtalarga, kitoblarga, payg‘ambarlarga iymon keltirgan, o‘zi yaxshi ko‘rib turib molini qarindosh-urug‘lariga, yetimesirlarga, miskin-bechoralarga, yo‘lovchi-musofirlarga, tilanchi-gadolarga va qullarni ozod qilish yo‘lida beradigan, namozni to‘kis ado qilib, zakotni beradigan kishi va ahdlashganlarida ahdlariga vafo qilguvchilar va xususan og‘ir-engil kunlarda va jangu jadal paytida sabr-toqat qilguvchilar yaxshi kishilardir. Ana o‘shalar chin iymonli kishilardir va ana o‘shalar asl taqvodordirlar.

I z o h. Ya’ni, qotilning o‘ldirilmasdan tovon to‘lashiga rozi bo‘lgan taraf qo‘pollik qilmay, qo‘rqitmay kutishi, qotil tarafi esa cho‘zmasdan, xiyonat qilmasdan tovonni to‘lashi lozimdir. Bu (xukm) Parvardigoringiz tomonidan yengillik va rahm-shafqatdir. Bas, kimki shundan keyin haddan oshsa (masalan, tovon to‘langandan keyin ham qotilni o‘ldirsa), uning uchun alamli azob bordir.

179. Sizlar uchun qasosda hayot bor, ey ahli donishlar! Shoyad (jinoyatlardan) saqlansangizlar.

I z o h . Ya’ni har qanday kishi qasos olinishini o‘ylab o‘zini qotillik qilishdan tiyadi. Demak, qotildan qasos olish hukmi borligi sababli juda ko‘p qotil va maqtul (o‘ldiriluvchi) bo‘lishi mumkin bo‘lgan kishilarning hayoti saqlanib qoladi.

180. Birovingizga o‘lim kelgan paytida (o‘zidan keyin) mol-dunyo qoldirayotgan bo‘lsa, adolat - to‘g‘rilik bilan ota-onaga, qarindosh-urug‘ga vasiyat qilinishi farz etildi. Bunday vasiyat qilish Allohdan qo‘rquvchilar ustidagi burchdir.

181. Kim uni (vasiyatni) eshitganidan keyin o‘zgartirsa, gunohi faqat o‘zgartirganlarning bo‘ynida. Albatta Alloh eshitguvchi, bilguvchidir.

182. Endi kim vasiyat qilguvchi tomonidan biron toyilish yoki gunoh sodir bo‘lishidan xavf qilib (vasiyat qilguvchi bilan merosxo‘rning) oralarini isloh qilib qo‘ysa, gunohkor bo‘lmaydi. Albatta Alloh mag‘firat qilguvchi, rahmlidir.

183-184. Ey mo‘minlar, taqvoli kishilar bo‘lishingiz uchun sizlardan ilgari o‘tganlarga farz qilingani kabi sizlarga ham sanoqli kunlarda ro‘za tutish farz qilindi. Endi sizlardan biror kishi xasta yoki musofir bo‘lsa, u holda (ro‘za tutolmagan kunlarining) sanog‘ini boshqa kunlarda tutadi. (Keksalik yoki zaifligi sababli) ro‘za tutishga qiynaladigan kishilar bir miskin-bechoraning bir kunlik taomi miqdorida evaz to‘lashlari lozim. Bas, kim o‘z ixtiyori bilan ziyoda yaxshilik qilsa (lozim bo‘lganidan ortiqroq evaz to‘lasa), o‘ziga yaxshi. Agar bilsangiz, ro‘za tutishingiz o‘zingiz uchun (evaz berish yoki hatto uzrli holatda ro‘za tutmaslikka nisbatan) yaxshiroqdir.

185. (U sanoqli kunlar) Ramazon oyidirki, bu oyda odamlar uchun hidoyat bo‘lib va hidoyat va furqon (haq bilan botilni ajratguvchi)ning ochiq oyatlari bo‘lib Qur’on nozil qilingan. Bas, sizlardan kim bu oyga hozir bo‘lsa, ro‘za tutsin. Va kim xasta yoki musofir bo‘lsa, u holda (ro‘za tutolmagan kunlarining) sanog‘ini boshqa kunlarda (tuzalgach yoki safardan qaytgach) tutadi. Alloh sizlarga yengillikni istaydi, sizlarga og‘ir bo‘lishini istamaydi. Bu sanoqni to‘ldirishingiz va hidoyat qilgani sababli Allohni ulug‘lashingiz uchundir. Shoyad shukr qilsangiz.

186. Bandalarim Sizdan (ey Muhammad) Men haqimda so‘rasalar, Men ularga yaqinman. Menga duo qilgan paytlarida duogo‘ylarining duosini ijobat qilaman. Bas, haq yo‘lga yurishlari uchun (ular ham) Mening (da’vatimga) javob qilsinlar va Menga iymon keltirsinlar.

187. Sizlarga ro‘za kechasida xotinlaringizga qo‘shilish halol qilindi.

I z o h . Ro‘za tutish farz qilingan birinchi davrda musulmonlarga butun Ramazon oyi mobaynida xotinlari bilan yaqinlashmaslik vojib qilingan edi. Lekin ayrim kishilar o‘zlarini tuta olmay ro‘za kechalarida bu udumni buzar edilar. Ushbu oyat nozil bo‘lishi bilan muammo hal bo‘ldi. Ular sizlarning libosingiz, sizlar ular uchun libossiz (ya’ni er-xotin bir-biriga kishi libosga muhtoj bo‘lgani kabi muhtojdirlar). Alloh sizlar o‘zlaringga xiyonat qilayotganlaringni bilib, tavbalaringizni qabul qildi va sizlarni afv etdi. Endi ular bilan (ro‘za kechalarida ham bemalol) qovushingiz va Alloh sizlar uchun yozgan narsani (farzandni) talab qilingiz! Va to tongdan oq ip qora ipdan ajraladigan paytgacha yeb-ichaveringlar. So‘ngra kechgacha ro‘zani benuqson qilib tutinglar! Masjidlarda e’tikofda bo‘lgan chog‘ingizda (kechalari ham) ular (xotinlaringiz) bilan qo‘shilmang!

I z o h. E’tikof — ma’lum muddatni niyat qilib masjid yoki uydan chiqmay ro‘za tutib ibodat qilish. Bular (yuqorida mazkur bo‘lgan hukmlar) Allohning chegaralaridir. Bas, ularga yaqinlashmangiz! Odamlar harom ishlardan saqlanishlari uchun Alloh o‘z oyatlarini mana shunday ochiq-ravshan bayon qiladi.

188. Mol-dunyolaringizni oralaringizda nohaq — harom yo‘llar bilan yemangiz! (Ya’ni, bir-biringizning haqqingizni yemang!) Va (gunoh qilayotganingizni) bilib turib, odamlarning mollaridan bir qismini harom yo‘l bilan yeyish uchun (mollaringizni pora qilib) hokimlarga uzatmang!

189. Sizdan oylar haqida so‘rashadi.

I z o h . Oyning o‘zgarib — yangilanib turishiga qarab odamlar o‘zlarining dehqonchilik, savdo va boshqa dunyoviy ishlari hamda haj, ro‘za, zakot kabi diniy ishlarning vaqtlarini aniqlaydilar. Uylaringizga orqa tomonidan kirishingiz yaxshilik emas, balki Allohdan qo‘rqqan kishi yaxshilik qilguvchidir.

I z o h . Musulmonlar haj safaridan qaytganlarida uylariga eshikdan kirmay, orqa tomondan kelish odatlari bo‘lib, bu ularga islomdan oldingi davrlardan meros bo‘lib qolgan edi. Ushbu oyat buning befoyda odatligini, haqiqiy yaxshi amal Allohdan qo‘rqish ekanini ifoda qiladi. Uylarga eshiklaridan kiringiz! Va Allohdan qo‘rqing! Shoyad najot topsangiz.

190. Sizlarga qarshi urushuvchilar bilan Alloh yo‘lida jang qilingiz va tajovuzkor bo‘lmangiz! Shubhasiz, Alloh tajovuzkorlarni sevmaydi.

I z o h . Birinchidan, urushni sizlar avval boshlamang. Ikkinchidan, urush qonunqoidalariga rioya qiling: quloq-burunni kesish, qurolsiz kishilarni, ayollar, go‘daklar va qarilarni o‘ldirish kabi dinsiz kimsalarning odatlarini qilmang!

191. Ularni (sizlar bilan urush olib borayotganlarni) topgan joyingizda o‘ldiringiz va sizlarni (quvib) chiqargan joy (ya’ni Makka) dan ularni ham quvib chiqaringiz! (Odamlarni) aldab, fitnaga solish o‘ldirishdan yomonroqdir. O’zlari urush boshlaguncha ular bilan Masjid-al-harom oldida urushmangiz! Bas, agar o‘zlari urush boshlasalar, u holda ularni o‘ldiringlar! Kofirlarning jazosi shunday bo‘ladi.

192. Endi agar to‘xtasalar (kufrdan kechib, Islomga kirsalar), bas, albatta Alloh kechirguvchi rahmlidir.

193. To fitna tugab, butun din Alloh uchun bo‘lgunga qadar ular bilan urushingiz! Endi agar to‘xtasalar, u holda sizlar ham to‘xtangiz! Zero, faqat zolimlarga qarshi dushmanlik qilish mumkin.

194. Urush harom qilingan oy urush harom qilingan oy muqobilida bo‘ladi.

I z o h . Urush harom qilingan oyda kofirlar sizlarga qarshi urushar ekanlar, sizlar ham bu oyda ularga qarshi urushishingiz mumkin. Aslida «shahri harom» — urush harom qilingan oyda hech qanday urush-janjal bo‘lmasligi lozim. Ammo, modomiki qarshi taraf bu qoidaga rioya qilmas ekan, demak, sizlar ham rioya qilishingiz shart emas, chunki: Hurmatlar (buzilsa, rioya qilinmasa) qasos (olinadi). Bas, kim sizlarga tajovuz qilsa, sizlar ham ularga tajovuzlari muqobilida tajovuz qiling! Va Allohdan qo‘rqingiz! Bilinglarki, Alloh O’zidan qo‘rquvchilar bilan birgadir.

195. Alloh yo‘lidagi (kurash uchun mollaringizni) sarflanglar! Va (baxillik qilish bilan) o‘zingizni halokatga tashlamang! Yaxshilik qiling! Albatta Alloh yaxshilik qilguvchilarni sevadi.

196. Haj va umrani Alloh uchun komil suratda ado qiling! Agar (kasallik yoki yo‘lto‘sarlar sababli) yo‘lingiz to‘silib qolsa, muyassar bo‘lgan biror hadya yuboring va hadyangiz o‘z joyiga yetib bormaguncha boshlaringizni (sochlaringizni) qirmang!

I z o h . Haj yoki umra ibodatini ado etishni niyat qilgan kishi avvalo ihrom (maxsus kiyim) kiyadi. Shundan keyin to haj marosimlarini to‘la ado qilgunicha uning uchun soch-soqolga tig‘ tekkizish, tirnoq olish, jufti bilan yaqinlashish, birovga – hatto eng mayda hasharotga ham ozor berish kabi fe’llar harom bo‘ladi. Haj amallarini ado qilib bo‘lgach, sochni qirish yoki qisqartirish bilan ihromdan chiqiladi. Endi biror hoji qandaydir sabab bilan haj amallarini oxiriga yetkaza olmasa bir tuya, mol yoki qo‘yni o‘z tarafidan Alloh yo‘lida hadya qilib jo‘natishi lozim. Bu hadya joyiga — Makkaga yetib borgach, yo‘lda qolgan hoji sochni qirishi — ya’ni ihromdan chiqishi mumkin bo‘ladi. Endi agar sizlardan (hojilardan) kimdir kasal yoki boshida biron dardi bo‘lsa (shu uzr bilan ihromda turgan holida sochini qirdirsa), u holda (uch kun) ro‘za tutish yoki (olti miskinga) sadaqa berish yoxud (bir qo‘y) so‘yish bilan evaz to‘lasin! Qachonki (yo‘lto‘sarlar yoki boshqa har qanday mone’dan) xotirjam bo‘lsangiz, (oralaringizdan) kim haj (yo‘lida) umradan foydalangan bo‘lsa (ya’ni haj mavsumida avval umra amallarini bajarib, ihromdan chiqib, so‘ngra hajga ihrom bog‘lagan bo‘lsa), muyassar bo‘lgan biron hadyani yuborsin! Kim (hadya qiladigan narsa) topa olmasa, uch kun hajda, yetti kun qaytganidan keyin ro‘za tutsin! Bu to‘la o‘n kundir. Ushbu hukm ahli — oilasi Masjid-alharomda bo‘lmagan kishilar uchundir. (U yerning aholisi uchun bunday huquq va burchlar yo‘q). Allohdan qo‘rqingiz! Va bilingki, Alloh — azobi qattiq zotdir.

197. Haj (mavsumi) ma’lum oylardir. (Ya’ni Shavvol, Zulqa’ja va Zulhijja oyining o‘n kuni). Bas, kim shu oylarda o‘ziga hajni farz qilsa (haj qilishni niyat qilsa), haj davomida (juftiga) yaqinlashmaydi, gunoh ishlar, janjal-suron qilmaydi. Qanday yaxshi amal qilsangiz, albatta Alloh biladi. Va (haj qilish uchun yo‘lga tushishdan avval zarur ozuqa bilan) ta’minlanib oling! Eng yaxshi ozuqa (ya’ni o‘zingiz bilan birga bo‘lishi lozim bo‘lgan eng yaxshi narsa) Allohdan qo‘rqishdir. Mendan qo‘rqingiz, ey ahli donishlar!

198. (Haj safarida tijorat qilish bilan) Parvardigoringizdan fazlu karam istashingizdan sizlar uchun hech qanday gunoh yo‘qdir. Endi Arafotdan (Makka yaqinidagi tog‘) tushganingizdan keyin Mash’ar-ul-haromda Allohni zikr qiling! U zot sizlarni — garchi ilgari adashganlardan bo‘lgan esangiz-da — haq yo‘lga hidoyat qilgani yanglig‘ sizlar ham u zotni eslang — zikr qiling!

I z o h . Hojilar Zulhijja oyining to‘qqizinchi kunidagi ikkinchi yarmida Arafot tog‘ida to‘planib, Parvardigorga duo va tavbalar qilib turganlaridan keyin tushib Muzdalifa tog‘ining etagida Mash’ar-ul-harom degan joyda tun bo‘yi duo-takbir, tavba-tazarrular bilan Tangriga munojotlar qiladilar, haq yo‘lga hidoyat qilgani uchun shukronalar aytadilar.

199. So‘ngra odamlar tushgan tomondan tushinglar va Allohdan (gunohlaringizni) mag‘firat qilishini so‘ranglar! Albatta Alloh mag‘firat qilguvchi, rahmlidir.

202. Ana o‘sha zotlar uchun qiyagan ibodatlari (haj, duolari) sharofatidan nasiba bor. Alloh tez hisob-kitob qilguvchi zotdir.

203. Sanoqli kunlarda Allohni zikr qilingiz!

I z o h. Zulhijja oyining 11, 12, 13-kunlari nazarda tutiladi. Bu kunlarda hojilar Mino degan joyda turib, Allohni zikr etib duoyu salovotlar aytadilar va shaytonga la’nat toshini otadilar. Kim ikki kunda shoshilib (zikrni to‘xtatsa) unga gunoh yo‘q, kim keyinda (uchinchi kunga ham) qolsa, unga-da gunoh yo‘qdir. (Mazkur hukmlar) taqvodor kishilar uchundir. Allohdan qo‘rqingiz va bilingizkim, sizlar shubhasiz Uning huzurida to‘planajaksiz.

204. (Ey Muhammad) odamlar orasida shunday kimsalar borki, uning gapirgan gapi, hayoti dunyoda Sizga qiziq tuyuladi. Va o‘zi (islomga) ashaddiy xusumatchi bo‘lgan holida dilidagi «iymoniga» Allohni guvoh keltiradi.

205. (Oldingizdan) ketganida esa yerda buzg‘unchilik, ekin va nasllarni halok qilish uchun yugurib-elib yuradi. Alloh esa buzg‘unchilik-fasodni sevmaydi.

206. Qachon unga: «Allohdan qo‘rqqin», deyilsa, uni kibru havosi gunohga tortadi-etaklaydi. Unga jahannam bas kelar. Naqadar yomon joy-a!

I z o h. Yuqoridagi uch oyat – Axnas ibn Shariyq ismli bir munofiq haqida nozil bo‘lgandir. U payg‘ambar alayhis-salomning huzurlariga kelib, o‘zining haqiqiy mo‘min ekanligi haqida yolg‘on qasamlar ichish bilan payg‘ambarning ko‘ngillarini o‘ziga xayrixoh qilishga uringanida mazkur oyatlar bilan Tangri taolo o‘z payg‘ambarini ogohlantiradi va u munofiqning mo‘minlarga yetgan ziyonlarini elga oshkor qiladi.

207. Odamlar orasida Alloh rizoligi yo‘lida o‘z jonini beradigan zotlar ham bor. Alloh bandalariga g‘amxo‘r, mehribondir.

208. Ey mo‘minlar, to‘la holdagi islomga kiringiz! (Ya’ni, islomning ba’zi hukmlariga itoat qilib, ba’zilariga itoat qilmaydigan kimsalardan bo‘lmangiz)! Va shaytonning izidan ergashmanglar! Shubhasiz, u sizlarning ochiq dushmaningizdir.

209. Agar sizlarga ochiq hujjatlar kelganidan keyin ham toyilsangiz, bilingizki, albatta Alloh qudratli, hikmatli zotdir.

210. Ular (haq yo‘lni inkor etuvchilar qiyomat kunida) boqmaydilar, magar ularga bulutdan bo‘lgan soyabon ostida Alloh va farishtalar (hisob kitob uchun) keladi-da, ish tamom bo‘ladi (ya’ni kufrlari sababli do‘zaxga hukm qilinurlar). Va barcha ishlar yolg‘iz Allohga qaytarilajak.

211. Bani Isroildan so‘rang: (ey, Muhammad) ularga qanchalab ochiq mo‘‘jizalar berdik ekan! Kim Allohning ne’mati kelganidan so‘ng, uni o‘zgartirar ekan, bas albatta Alloh jazosi qattiq zotdir.

212. Kufr yo‘lini tutgan kimsalar uchun bu hayoti dunyo chiroyli qilindi. Ular iymon egalarining ustlaridan kuladilar. Holbuki, qiyomat kunida taqvodor kishilar ulardan balanddir. Alloh o‘zi istagan kishilarga hisobsiz rizq beradi.

213. Odamlar bir millat edilar. So‘ng (oralarida kelishmovchiliklar paydo bo‘lgach), Alloh (mo‘minlarga) xushxabar eltguvchi va (kofirlarni jahannam azobidan) qo‘rqituvchi payg‘ambarlarini yubordi, va ularga qo‘shib odamlar orasida chiqqan tortishuvlarga hakam bo‘lsin, deb Haq kitobni (Tavrot, Injilni) nozil qildi. Endi ochiq oyatlar kelganidan keyin, faqat shu kitob berilgan kimsalar hadlaridan oshib, talashib-tortishdilar. So‘ngra Alloh O’z izni bilan mo‘minlarni ular (kitob bergan kimsalar) ixtilof qilgan haq yo‘lga yo‘lladi. Alloh O’zi istagan kishilarni to‘g‘ri yo‘lga hidoyat qiladi.

214. Yoki (ey mo‘minlar), sizlardan ilgari o‘tgan zotlar ibrati sizlarga kelmay turib jannatga kirishni o‘yladingizmi? Ularga balo va musibatlar (ustma-ust) kelib, shunday larzaga tushgan edilarki, hatto payg‘ambar va iymonli kishilar: «Axir qachon Allohning yordami keladi?» deyishgan edi. (Shunda) ularga bunday javob bo‘lgan edi: «Ogoh bo‘lingizkim, Allohning yordami yaqindir».

215. Sizdan (ey Muhammad), nimalarni ehson qilishni so‘raydilar. Ayting: «Qanday yaxshilik qilsangiz, ota-onaga, qarindosh-urug‘ga, yetim-miskinlarga va yo‘lovchi-musofirlarga qilingiz. Qanday yaxshilik qilsangiz, shubhasiz Alloh uni bilguvchidir».

217. Sizdan «shahri harom» — urush harom bo‘lgan oyda jang qilish haqida so‘raydilar. Ayting: «U oyda jang qilish katta gunohdir. Allohning yo‘lidan to‘sish, Unga ishonmaslik va Masjid-al-haromdan (ya’ni Makkadan) to‘sish va undan ahllarini quvib, chiqarish. Alloh nazdida ulug‘roq gunohdir. Fitna (aldash) o‘ldirishdan-da kattaroq gunohdir. Ular (kofirlar) qo‘llaridan kelsa to diningizdan qaytargunlaricha sizlar bilan urishaveradilar. Sizlardan kim o‘z dinidan qaytib, dinsiz holda o‘lsa, unday kimsalarning qilgan amallari dunyoyu oxiratda behuda ketur. Ular do‘zax egalaridir va unda abadiy qolajaklar.

218. Iymon keltirgan, (vatanlaridan) hijrat qilgan, Alloh yo‘lida kurashgan zotlar — ana o‘shalar Allohning rahmatidan umidvordirlar. Alloh mag‘firat va rahm-shafqat qilguvchidir.

219—220. Sizdan araq (ichkilik) va qimor haqida so‘raydilar. Ayting: «Bularda katta gunoh va odamlar uchun foydalar bor. Bularning gunohi foydasidan kattaroqdir».

I z o h. Islom kelgan davrda ichkilik ichish, qimor o‘ynash kabi illatlar jamiyatning hayotiga singib ketgan oddiy ishlar edi. Shuning uchun Qur’on bularni daf’atan harom qilmadi – zotan bunday illatlarni faqat yuqorining buyrug‘i bilan yo‘qotish imkonsizdir — balki avvalo bu ishlardan keladigan foyda-zararlarni ko‘rsatish va odamlarning bularga bo‘lgan munosabatlarini o‘zgartirish yo‘lini tutdi. Ya’ni bu harom narsalarni musulmonlarning qo‘llaridan tortib olishdan ilgari ko‘ngillaridan tortib oldi. Shu boisdan keyinroq kelgan «Araq, qimor... shayton amalidan bo‘lgan harom narsalardir» degan oyat nozil bo‘lishi bilan musulmonlar bu illatlardan biryo‘la qutuldilar. Va Sizdan (ey Muhammad) nimalarni ehson qilishni so‘raydilar. (O’zingizdan) ortganini, deb javob qiling! Shunday qilib, dunyo va oxirat haqida tafakkur qilishingiz uchun Alloh sizlarga o‘z oyatlarini bayon etadi. Sizdan yetimlarning (mollari) haqida so‘raydilar. Ayting: «Ularni isloh qilish yaxshidir. Agar (mollaringizni) ularning (mollari) bilan qo‘shib yuborsangiz (zarari yo‘q). Zero, ular birodarlaringizdir: Alloh kim buzg‘unchi, kim o‘nglovchi — isloh qiluvchi ekanini biladi. Agar istasa, sizlarni mashaqqatga solgan bo‘lur edi. Albatta Alloh qudrat va hikmat egasidir.

I z o h . Islom dini yetim-esirlarni otaliqqa olishni buyuradi. Bu oyat ularning otaonalaridan meros bo‘lib qolgan mollariga qanday munosabatda bo‘lish lozimligi haqidadir. Musulmonlar o‘z otaliqlaridagi yetimlarning mollarini qanday sarf qilayotganlariga ko‘z-quloq bo‘lib turishlarini Qur’on «isloh» deb atab, shunday qilishga buyuradi va ularning mollarini o‘z mollariga qo‘shib ishlatishlariga ham ruxsat beradi. Faqat bu ish bilan yetimlarning manfaatini ko‘zlaganlarni ham, o‘z foydalarini o‘ylaganlarni ham, Alloh albatta bilishi ta’kidlanadi. Shuningdek, Alloh istasa musulmonlarni bunday qulayliklardan mahrum qilgan bo‘lishi mumkin ekanligi uqtiriladi.

221. To iymonga kelmagunlaricha mushrika ayollarga uylanmangiz! Shubhasiz, ozod mushrika ayoldan — garchi u sizga yoqsa-da,— iymonli cho‘ri yaxshiroqdir. To iymonga kelmagunlaricha mushrik erlarni (qizlaringizga) uylamangiz! Shubhasiz, ozod mushrikdan — garchi u sizga yoqsa-da,— iymonli qul yaxshirokdir. Ular (mushriklar) do‘zaxga chaqiradilar. Alloh o‘z izni-irodasi bilan jannatga da’vat qiladi. Va odamlar eslatma olishlari uchun o‘z oyatlarini bayon qiladi.

222. Sizdan hayz haqida so‘raydilar. Ayting: «U ko‘ngilsiz-nopok narsadir. Bas, hayz paytida ayollaringizdan chetlaningiz va to poklanmagunlaricha ularga yaqinlashmangiz! Pok bo‘lganlaridan keyin ularga Alloh buyurgan tarafdan kelingiz! Albatta Alloh tavba qilguvchilarni va o‘zlarini mudom pok tutguvchilarni sevadi».

223. Xotinlaringiz ziroatgohingizdir.

I z o h . Bu so‘zlar bilan Qur’on er-xotinning yaqinlashuvidan birinchi muddao — farzand talab qilish ekaniga ishora qilmoqda. Bas, ziroatgohingizga xoxlagan holatingizda yaqinlashavering va o‘zingiz uchun yaxshi amallar taqdim qiling! Allohdan qo‘rqingiz va bilingizkim, sizlar Unga ro‘baro‘ bo‘lguvchisiz. (Ey Muhammad) iymonli kishilarga (jannat) xushxabarini yetkazing!

224. Yaxshilik qilish, taqvodor bo‘lish va odamlar orasini isloh qilish (kabi amallardan to‘suvchi bo‘lgan) qasamlaringiz uchun Allohni bahona qilmangiz! Alloh eshitguvchi, bilguvchidir.

I z o h. Ba’zi kishilarga biror yaxshi amalni qilish haqida gapirilsa: «Bajoni dil qilardim-u, shu ishni qilmaslik to‘g‘risida Alloh nomiga qasam ichgan edim-da», deb bahona ko‘rsatishadi. Yuqoridagi va quyidagi oyatlar shunday kishilarga javobdir.

225. Alloh sizlarni tillaringizdagi behuda qasamlaringiz sababli jazolamaydi. Balki dillaringiz bilan qilgan narsangiz (qasamingiz) bilan jazolaydi. Alloh mag‘firatli, haliym zotdir.

226. Xotinlaridan qasam bilan yuz o‘girgan kishilar uchun to‘rt oy muhlat bor. Agar (shu muddat ichida xotinlariga) qaytsalar (joizdir). Zero, Alloh shubhasiz mag‘firatli, rahmlidir.

227. Va agar taloq qilishni qasd qilgan bo‘lsalar, bas, albatta Alloh eshitguvchi, bilguvchidir.

I z o h. Xotinlariga yaqinlashmaslikka qasam ichgan kishilar to‘rt oy ichida ularga yaqinlashishlari mumkin. Bu holda nikoh boqiy hisoblanib, qasamlarini buzganlari uchun muayyan kafforat (evaz, jarima) to‘laydilar. Agar shu muddat ichida xotinlariga yaqinlashmasalar, muddat tugagach nikoh o‘z-o‘zidan buzilib, taloq tushadi.

I z o h . Islom taloq qilingan ayolga nasl-nasablar aralashib ketmasligi uchun uch hayz mobaynida o‘zini kuzatib, boshqa turmush qurmay turishni buyuradi. Shu muddat o‘tgach, xomila yo‘qligi ravshan bo‘ladi va u ayol erga tegishi joizdir. Agar homilador ekanligi ma’lum bo‘lsa, bola tug‘ilib, nifos muddati o‘tgandan keyin boshqa turmush qurishi mumkin. Mana shu kutish vaqtini «idda» deb ataladi. Shu idda asnosida er qilgan ishidan pushaymon bo‘lib, yarashishni istasa, bunga uning haqqi bor. Endi er-xotinning oilaviy hayotdagi burchi va huquqlari teng bo‘lib, faqat erning imtiyozi uning oila boshlig‘i ekanligidadir.

229. (Er xotinini qayta nikohiga olishi mumkin bo‘lgan) taloq ikki martadir. So‘ngra (oilani) yaxshilik bilan saqlash yoki chiroyli suratda ajrashish (lozim). Va sizlar uchun ularga (xotinlaringizga) bergan narsalaringizda (ularning mahrlaridan) biron narsani qaytarib olishingiz durust bo‘lmaydi. Faqat er-xotin Alloh buyurgan (oilaviy turmush borasidagi) qonun-qoidalarni ado qila olmasliklaridan qo‘rqsalargina (durustdir). Bas, agar ularning (er-xotinning) Alloh buyurgan qonun-qoidalarni ado qila olmasliklaridan qo‘rqsangizlar, u holda xotin (eridan ajrashish uchun) evaz qilib bergan narsada (ya’ni xotinning evaz berishida, erning shu evazni olishida) ular uchun gunoh yo‘qdir. Bu Allohning qonun-chegaralaridir. Bas, ulardan tajovuz qilib o‘tmangiz! Kim Alloh chegaralaridan tajovuz qilib o‘tsa, ana o‘shalar zolimlardir.

I z o h . Shariat hukmiga ko‘ra oila nikoh qilish bilan tuzilib, agar er-xotindan birontasining vafot qilishidan boshqa qandaydir sabab bilan ajralishga to‘g‘ri kelsa, taloq qilish bilan buziladi. Lekin Islomda taloqni — oilani buzishni Tangri suymasligi ta’kidlanadi. Va bu taloq qilish huquqi erkakka berilgan, chunki tabiatan erkaklar ayollarga nisbatan og‘ir-bosiq, har bir ishning oqibatini o‘ylab qiladigan va oilani og‘irengil kunlarda sabr-toqat bilan boshqarib boradigan kishilardir. Bundan tashqari ikki martagacha qayta yarashishga ruxsat berilgan, chunki goho achchiq ustida o‘ylanmasdan qilingan taloqdan keyin er ham, xotin ham nadomat qilib qolishlari mumkinki, mazkur ruxsat shunday pushaymon holatida yordamga keladi. Lekin ajrashish aniq bo‘lgan holda ham Islom «chiroyli suratda ajrashish»ga, ya’ni er-xotin birbirini behurmat qilmay, xususan ayol kishini boshqalar nazarida qora qilmay (unga keyin boshqa er xaridor bo‘lishi mumkinligini nazardan qochirmaslik lozim) va unga nikoh sababli berilgan mahr — o‘zini eriga bag‘ishlagani uchun berilgan evazdan biron narsa olib qolmay ajrashishga buyuradi. Yuqoridagi oyatda shariatdagi yana bir hukm — agar xotin eri bilan yashay olishiga ko‘zi yetmasdan undan taloq qilishni so‘rasa va bu taloq uchun muayyan miqdorda evaz to‘lashini aytsa, er bu evazni qabul qilishi joiz ekani ham bayon qilinadi.

230. Endi agar uni (uchinchi marta) taloq qilsa, u ayol to boshqa er bilan turmush qurmagunicha avvalgi eriga halol bo‘lmaydi. So‘ng agar (keyingi er ham) taloq qilsa, bu holda Alloh buyurgan qonun-qoidalarni ado qilishlariga ishonsalar, (u xotin avvalgi eri bilan) bir-birlariga qaytishlarining, ya’ni qayta turmush qurishlarining gunohi yo‘qdir. Bular Allohning chegaralaridirki, bularni biladigan qavm uchun bayon qiladi.

231. Qachon xotinlaringizni taloq qilsangizlar va ularning idda muddatlari bitib qolsa, bas, ularni yaxshilik bilan olib qoling yoki yaxshilik bilan kuzating. Ularga zulm qilish bilan zarar yetkazish uchun ushlab turmangiz. Kim shunday qilsa, o‘ziga zulm qilibdi.

I z o h . Ma’lumki, taloq qilingan ayol iddasi bitishi bilan boshqa erga tegishga haqqi bor. Shuning uchun xotinlarini taloq qilgan erkaklar ularning iddalari bitmay turib yana qaytadan nikohlariga olishlari mumkin. Ammo masalaning boshqa tomoni ham bor. Ayrim kishilar xotinlari bilan birga yashash uchun qayta nikohlariga olsalar, ba’zi bir kimsalar ularni boshqa turmush qurishidan to‘sish uchun nikohlariga oladilar va shu yo‘l bilan xotinlarini taloq olish uchun evaz to‘lashga majbur qiladilar. Mazkur oyat bunday kimsalarni o‘zlariga zulm qiluvchilar, deb ataydi. Allohning oyatlarini hazil deb bilmanglar! Allohning sizlarga bergan ne’matini va sizlarga va’z-nasihat etib nozil qilgan Kitob va (u kitobdagi Hikmatdan iborat narsani) yodingizda tutingiz! Allohdan qo‘rqingiz va bilingizkim, albatta Alloh hamma narsani bilguvchidir.

232. Qachon xotinlaringizni taloq qilsangizlar va ularning idda muddatlari bitib qolsa, bas, (ey ota-onalar) ularni o‘zaro yaxshilik bilan kelishishgan bo‘lsalar, erlariga qayta nikohlanishdan to‘smang! Bu hukmlardan sizlarning oralaringizdagi Allohga va Oxirat kuniga ishonadigan zotlar va’z-nasihat oladilar. Bu hukm (ya’ni er-xotinni yarashib olishlaridan to‘smaslik) sizlar uchun eng toza va poklovchi hukmdir. Alloh bilur, sizlar bilmassiz.

233. Onalar bolalarini to‘la ikki yil emizadilar. (Bu hukm) emizishni benuqson qilmoqchi bo‘lgan kishilar uchundir. Ularni (ya’ni onalarni) yaxshilik bilan yedirib-kiydirish otaning zimmasidadir. Hech kimga toqatidan tashqari narsa taklif qilinmaydi. Bolalari sababli ota ham, ona ham zarar tortmasin.

I z o h. Shariat xukmiga ko‘ra ona agar o‘zi istamasa bolasini emizishga majbur qilinmaydi. Balki er biror emizuvchi enagaga haq to‘lab emizdirishi lozim bo‘ladi. Yuqoridagi bolasi sababli ona zarar tortmasin, degan gapning ma’nosi — onani, o‘zi xohlamasa, emizishga majbur qilinmaydi, deganidir. Endi bola sababli ota zarar ko‘rmasin degani — unga xotin tomonidan toqatdan tashqari talablar qo‘yilmasin, deganidir. Merosxo‘r — voris zimmasida ham xuddi shunday (burch) bor.

I z o h . Bolaning otasi o‘lsa, merosxo‘r bo‘lgan shaxs zimmasida vafot qilgan otaning zimmasida bo‘lgan bolaning onasini yedirish-kiydirish, bolani emizuvchi enagaga haq to‘lash kabi vazifalar qoladi. Agar (ota-ona) o‘zaro kelishib, maslahat bilan bolani sutdan ajratmoqchi bo‘lsalar, gunohkor bo‘lmaydilar. Agar bolalaringizni (emizuvchi enagaga) emizdirmoqchi bo‘lsangiz, beradigan haqni yaxshilik bilan to‘la-to‘kis to‘lab tursangiz, gunohkor bo‘lmaysiz. Allohdan qo‘rqingiz va bilingizki, albatta Alloh qilayotgan amallaringizni ko‘rguvchidir.

234. Sizlardan (musulmonlardan) vafot qilgan kishilar xotinlarini qoldirgan bo‘lsalar, ular to‘rt oyu o‘n kun o‘zlariga qarab (idda saqlab) turadilar. Endi qachon (idda) muddatlari bitsa ular o‘z xususlarida yaxshilik bilan qilgan (boshqa turmush qurish xususidagi) ishlarida sizlar (ya’ni o‘lgan erining urug‘lari) uchun gunoh yo‘qdir. Alloh qilayotgan amallaringizdan xabardordir.

235. U ayollarga (ya’ni, erlari o‘lib, idda saqlab turgan ayollarga) sovchilikni ishora qilishingizda yoki ichlaringizda (sovchilik haqida) o‘ylashingizda sizlar uchun gunoh yo‘q. Alloh sizlar u ayollarga (sovchilik haqida) zikr qilishingizni bildi. Lekin ular bilan xufyona va’dalashmangiz! Faqat yaxshi gaplar gapirishingiz (joizdir). To idda muddati bitmaguncha nikoh bog‘lashga qasd qilmang! Va bilingizki, albatta Alloh ichlaringizdagi narsani biladi. Bas, Uning (azobidan) ehtiyot bo‘ling! Va bilingizki, albatta Alloh mag‘firatli, haliymdir.

236. Agar xotinlaringizni ularga qo‘l tekizmay turib yoki ular uchun mahr belgilamay turib taloq qilsangiz (ham) sizlar uchun gunoh yo‘qdir. Va (bu xolda) ularni boy boricha, yo‘q holicha yaxshilik qilish bilan foydalantiring! (Bu hukm) yaxshilik qilguvchilar zimmasiga burch bo‘ldi.

237. Agar ularni mahrni belgilab qo‘ygan holingizda qo‘l tegizishdan ilgari taloq qilsangizlar, belgilangan mahrning yarmi (zimmangizdadir). Magar ular (yarim mahrni olishdan) kechib yuborsa yoki nikoh qo‘lida bo‘lgan zot (ya’ni er o‘ziga qaytgan yarim mahrdan) kechsa, (ya’ni butun mahrni to‘lasa joizdir). Kechib yuborishingiz taqvoga yaqinroq ishdir. O’zaro bir-birlaringizga fazlu karam qilishni unutmangiz! Albatta Alloh qilayotgan amallaringizni ko‘rguvchidir.

239. Endi agar (dushman hujumidan) xavfda qolsangiz, piyoda yoki otliq holingizda (ibodat qilaveringiz!) Qachon xotirjam bo‘lganingizda, bilmagan vaqtingizda Alloh qanday o‘rgatgan bo‘lsa, shunday holda (ya’ni namozning barcha arkonlarini o‘rniga qo‘yib) Allohni zikr qilingiz!

240. Sizlardan vafot qilgan kishilar xotinlarini qoldirgan bo‘lsalar (o‘limlaridan oldin), xotinlariga bir yilgacha (erning uyidan) chiqarilmay foydalanadigan miqdordagi narsani vasiyat qilsinlar. Agar ular (xotinlar) o‘zlari chiqib ketsalar, sizlar (erning urug‘lari) uchun u xotinlar o‘z xususlarida qilgan amallari sababli gunoh yo‘qdir. Alloh qudratli, hikmatli zotdir.

241. Taloq qilingan ayollarni yaxshilik bilan foydalantirish taqvodor erlarning zimmasidagi burchdir.

242. Shunday qilib, aql yurgizishingiz uchun Alloh sizlarga o‘z oyatlarini bayon qiladi.

243. O’limdan (ya’ni vaboga yo‘liqishdan) qochib, o‘z diyorlaridan chiqqan minglarcha kishining holi-xabarini bilmadingizmi? Bas, Alloh ularga «O’linglar!» — dedi. (Va ular o‘ldilar. Ya’ni o‘limning sababi kasallik emas, balki Allohning amridir). So‘ngra ularga hayot ato qildi. Albatta Alloh odamlarga fazlu karam qilguvchidir. Lekin juda ko‘p odamlar shukr qilmaydilar.

244. Alloh yo‘lida jang qilingiz va bilingizki, albatta Alloh eshitguvchi, bilguvchidir.

245. Allohga qarzi hasana (ixtiyoriy qarz) beradigan kim borki, (Alloh) unga bir necha barobar qilib qaytarsa. Holbuki, (rizqingizni) tor va keng qiladigan Allohdir. Va unga qaytarilajaksiz.

246. Bani Isroildan bo‘lgan, Musodan keyingi bir jamoatning holi-xabarini bilmadingizmi? Qaysiki, ular o‘zlarining (Sham’un ismli) payg‘ambarlariga: «Biz uchun bir podshoh tayinlagin, biz (u bilan birga) Alloh yo‘lida jang qilaylik», deyishdi. «Agar sizlarga urush farz qilinsa, ehtimol urushmassiz?» — dedi (payg‘ambar). Ular aytdilar: «Diyorimizdan haydalib, bolalarimizdan (ajralib) turibmiz-ku, nega Alloh yo‘lida urushmas ekanmiz?» Qachonki ularga urush farz qilinganda ozgina kishidan tashqari hammalari bosh tortdilar. Alloh zulm qilguvchilarni bilguvchidir.

247. Payg‘ambarlari ularga aytdi: «Albatta Alloh sizlarga Tolutni podshoh qilib tayinladi». «U qayoqdan bizga podshohlik qilsin, axir biz podshohlikka undan haqliroqmiz-ku, qolavsrsa, unga keng-katta mol-davlat ato qilinmagan bo‘lsa», deyishdi. Payg‘ambar aytdi: «Albatta Alloh uni sizlarning ustingizga sayladi va unga ilmda va jismda quvvatni ziyoda qildi. Alloh mulkini O’zi istagan kishiga beradi». Alloh (fazlu karami) keng, bilguvchidir.

248. Payg‘ambarlari ularga aytdi: «Uning podshoh bo‘lib saylanganligining alomati — sizlarga bir sandiq kelishidirki, unda Parvardigoringiz tomonidan xotirjamlik va Muso va Horun oilalaridan qolgan meros jo qilingan bo‘lib, farishtalar ko‘tarib turadilar. Agar chindan iymon egalari bo‘lsangiz, shubhasiz bu voqeada sizlar uchun oyat-alomat bordir.

249. Qachonki Tolut askarlari bilan (shahardan) chiqqach, aytdi: «Albatta Alloh sizlarni bir daryo bilan imtihon qiladi. Bas, kim undan suv ichsa mening (askarim)dan emas va kim undan ichmasa, u mendandir. Magar kim qo‘li bilan faqat bir hovuch olsa (joizdir)». Bas, u daryodan ozginalaridan boshqa hammalari ichdilar. U iymon keltirgan kishilar bilan birga daryodan o‘tgach (aksarlar) aytdilar: «Endi bu kun Jolut va uning lashkarlariga kuchimiz yetmaydi». (Shunda) Allohga ro‘baro‘ bo‘lishlariga ishonadigan zotlar: «Qanchadan-qancha kichkina guruhlar Allohning izni bilan katta guruhlar ustidan g‘alaba qilgan. Alloh sabr qilguvchilar bilan birgadir», dedilar.

250. Qachonki Jolut va uning lashkariga ko‘ringanlarida aytdilar: «Parvardigoro, ustimizdan sabru toqat yog‘dirgil, qadamlarimizni sobit qil va O’zing bizni bu kofir qavm ustiga g‘olib qil!»

251. Bas, Allohning izni bilan ularni yengdilar. Va (Tolutning askarlaridan bo‘lgan) Dovud Jolutni o‘ldirdi. Va Alloh unga (Dovudga) podshoxlik, payg‘ambarlik va O’zi xohlagan narsalaridan ta’lim berdi. Agar Alloh odamlarning ayrimlarini ayrimlari bilan daf’ qilib turmas ekan, shubhasiz, yer fasodga duchor bo‘ladi. Lekin Alloh barcha olamlar ustida fazlu karam sohibidir.

252. (Ey Muhammad) bular Allohning oyatlaridir. Ularni Sizga haqqirost tilovat qilmoqdamiz. Va Siz shak-shubhasiz payg‘ambarlardandirsiz.

UCHINCHI JUZ’

253. O’sha payg‘ambarlarning ayrimlarini ayrimlaridan afzal qildik. Ularning oralarida Alloh (bevosita) so‘zlagan zotlar bor. Va (ularning) ayrimlarini (Alloh) yuksak darajalarga ko‘tardi. Iyso binni Maryamga hujjatlar berdik va uni Ruhul-quds (Jabroil) bilan quvvatlantirdik. Agar Alloh xohlaganda u payg‘ambarlardan keyin o‘tgan odamlar hujjatlar kelganidan keyin urishishmagan bo‘lardilar. Ammo ular ixtilof qildilar. Bas, ularning orasida mo‘minlar ham bor, kofirlar ham. Agar Alloh xohlaganda urishishmagan bo‘lardilar, lekin Alloh O’zi xoxlagan ishini qiladi.

254. Ey mo‘minlar, na oldi-sotdi, na oshna-og‘aynigarchilik va na oqlov bo‘lmaydigan KUN kelishidan ilgari hayoti dunyoda sizlarga rizq qilib bergan narsalarimizdan infoq-ehson qilinglar! Kofir bo‘lgan kimsalargina zulm qilguvchilardir.

255. Allohdan o‘zga hech qanday tangri yo‘q. Faqat Uning o‘zi bordir. U tirik va abadiy turguvchidir. Uni na mudroq, na uyqu olmaydi. Samovot va yerdagi bor narsalar Uningdir. Uning huzurida hech kim (birovni) Uning iznisiz oqlay olmaydi. U ularning (barcha odamlarning) oldilaridagi va orqalaridagi bor narsani biladi. Va ular U zotning ilmidan faqat O’zi istagan narsalarnigina biladilar. Uning arshi-kursisi osmonlar va yerdan kengdir. Va uni osmonlar va yerni hifzu himoyatda saqlab turish qiynamaydi. U eng yuksak va buyukdir.

256. Dinga zo‘rlab (kiritish) yo‘qdir. (Zero) haq yo‘l zalolatdan ajrab bo‘ldi. Bas, kim shaytondan yuz o‘girib, Allohga iymon keltirsa, u hech ajrab ketmaydigan mustahkam halqqani ushlabdi. Alloh eshitguvchi, bilguvchidir.

257. Alloh mo‘minlarning do‘stidir. Ularni qorong‘u zulmatlardan yorug‘lik — nurga chiqaradi. Kofirlarning do‘stlari esa shaytonlardir. Ular kofirlarni yorug‘lik-nurdan qorong‘u-zulmatlarga chiqaradilar. Ana o‘shalar jahannam egalaridir va unda abadiy qolajaklar.

258. Alloh podshohlik berganidan hovliqib Ibrohim bilan Parvardigori haqida talashgan kimsaning (Namrudning) holi-xabarini bilmadingizmi? Qaysiki Ibrohim: «Parvardigorim tiriltirib, o‘ldiradigan zotdir», deganida, u: «Men (ham) tiriltiraman va o‘ldiraman», dedi. Ibrohim aytdi: «Albatta Alloh quyoshni Mashriqdan chiqaradi. Sen uni Mag‘ribdan chiqargin-chi?» Shunda bu inkor qiluvchi dovdirab qoldi. Alloh zolim kimsalarni hidoyat qilmaydi.

I z o h . Podshoh Namrud Ibrohim alayhis-salomga: «Sen bizlarni da’vat qilayotgan Parvardigoring qanday zot?» deganida Ibrohim payg‘ambar aytdilar: «Parvardigorim o‘z bandalariga jon berib, jon olguvchidir». Shunda Namrud: «Bu mening ham qo‘limdan keladi», deb ikki kishini keltirdi-da, birini o‘ldirib, yana birini qo‘yib yubordi. Ibrohim alayhis-salom uning ahmoqligini ko‘rgach, dedilar: «Mening Parvardigorim quyoshni sharqdan chiqaradi. Agar sen chindan ham qudrat egasi bo‘lsang, uni g‘arbdan chiqargin-chi?!» Ana shundagina Namrud javob topolmay lol bo‘lib qoldi.

260. Eslang (ey Muhammad), Ibrohim: «Parvardigor, menga o‘liklarni qanday qilib tiriltirishingni ko‘rsat», deganida, Alloh: «Ishonmaysanmi?» — dedi. Ibrohim aytdi: «Yo‘q, ishonaman-ku, lekin dilim yana ham taskin topishi uchun». Alloh aytdi: «To‘rtta qushni olib, o‘zingga burgin (va ularni bosh, oyoq, qanot va patlarini tortib, uzib, so‘ngra bir-birlariga aralashtirib), keyin (atrofdagi tog‘lardan) har bir tog‘ning ustiga ularni bo‘lak-bo‘lak qilib qo‘ygin va shundan so‘ng ularni chaqirgin, darhol keladilar. Bilgilki, Alloh shubhasiz qudratli va hikmatlidir».

261. Alloh yo‘lida mollarini infoq-ehson qiladigan kishilarning misoli xuddi har bir boshog‘ida yuztadan doni bo‘lgan yettita boshoqni undirib chiqargan bir dona donga o‘xshaydi. (Ya’ni, qilingan bir yaxshilik yetti yuz barobar bo‘lib qaytishiga ishora qilinmoqda.) Alloh istagan kishilariga, bir necha barobar qilib beradi. Alloh (fazlu karami) keng, bilguvchidir.

262. Mollarini Alloh yo‘lida sarflab, so‘ngra bergan narsalaricha minnat va ozorni ergashtirmaydigan zotlar uchun Parvardigorlari huzurida ulug‘ ajr bordir. Ular uchun hech qanday xavfu xatar yo‘q va ular g‘amgin bo‘lmaydilar.

263. Yaxshi gap va kechirish — ketidan ozor keladigan sadaqadan yaxshiroq. Alloh behojat va haliymdir.

264. Ey mo‘minlar, molini odamlarga ko‘rsatish uchun beradigan, Allohga va oxirat kuniga ishonmaydigan kimsaga o‘xshab, bergan sadaqalaringizni minnat va ozor bilan yo‘qqa chiqarmang! Zero uning (riyokorning) misoli xuddi bir ustini chang-tuproq qoplab olgan silliq toshga o‘xshaydiki, unga sharros quygan yomg‘ir tekkan-da, qattiq-silliq toshligicha qoldirgan. (Unday riyokor) munofiqlar yaxshi amallar qildik, deb hisoblaydilar, ammo qiyomat kunida topgan va sarflagan dunyolaridan hech narsaga ega bo‘lmaydilar. Alloh kofirlarni hidoyat qilmaydi.

265. Mollarini Allohning rizoligini istab va dillarida mustahkam ishonch bilan sarf qiladigan zotlarning misoli xuddi adirlikdagi sharros quygan yomg‘ir tekkach, hosilini ikki barobar qilgan bog‘ga o‘xshaydi. Endi agar unga sharros quygan yomg‘ir tegmagan bo‘lsa, maydalab yog‘gan yomg‘ir ham kifoya qiladi. Alloh qilayotgan amalingizni ko‘rguvchidir.

266. Sizlardan birontangiz taglaridan daryolar oqib turguvchi, xurmoyu uzumlari bor, har turli mevalarga to‘la bog‘i bo‘lib, keksayib nimjon bolalari bilan qolgan paytida o‘sha bog‘ini o‘tli bo‘ron urib, yonib bitishini istaydimi? Shunday hilib, tafakkur qilishingiz uchun Alloh sizlarga o‘z oyatlarini bayon qiladi.

I z o h . Ushbu oyatda Alloh taolo ehson qilib orqasidan minnat qiladigan yoki xo‘jako‘rsinga ehson qiladigan kimsalarning oxiratdagi ahvoli haqida xabar berib, garchi ular «qilgan ehsonlarimiz sababli jannatlarga erishamiz», deb xomtama bo‘lsalar-da, ularning qilgan «ehsonlari»ni minnat va riyo bo‘roni uchirib-yondirib ketishi aniq ekanini uqtiradi.

267. Ey mo‘minlar, kasb qilib topgan narsalaringizning halol-pokizalaridan va Biz sizlar uchun yerdan chiqargan narsalardan infoq-ehson qilingiz! Ehson qilish uchun ulardan o‘zingiz faqat ko‘z yumib turib oladigan — pastnopoklarini tanlamangiz! Va bilingizki, albatta Alloh behojat va hamdu sanoga loyiq zotdir.

268. Shayton sizlarni (agar infoq-ehson qilsangiz) kambag‘al bo‘lib qolishingizdan qo‘rqitadi va fahsh ishlarga buyuradi. Alloh sizlarga o‘z tarafidan mag‘firat va fazlu karam (boylik) va’da qiladi. Alloh (fazlu karami) keng va bilguvchidir.

269. U O’zi istagan kishilarga hikmat (foydali bilim) beradi. Kimga hikmat berilgan bo‘lsa, bas, muhaqqaqki, unga ko‘p yaxshilik berilibdi. Va’zeslatmalarni faqat axli donishlargina oladilar.

270. Infoq qilgan har bir nafaqangiz va nazr qilgan har bir nazringizni shubhasiz Alloh biladi. Va (infoq-ehson qilmaydigan) zolimlar uchun hech qanday yordamchi yo‘qdir.

271. Agar sadaqalarni oshkora holda bersangiz, juda yaxshi. Va agar maxfiy qilib, faqir-kambag‘allarga bersangiz – bu o‘zingiz uchun yanada yaxshiroqdir. Va qilgan gunohlaringizga kafforat bo‘ladi. Alloh qilayotgan amallaringizdan xabardordir.

272. Ularni hidoyat qilish Sizning zimmangizda emas (ey Muhammad). Balki Alloh o‘zi istagan kishilarni hidoyat qiladi. Qanday yaxshilik (mol) infoq-ehson qilsangizlar, bas, o‘zingiz uchundir. Faqat Alloh yuzini istab yaxshilik infoqehson qilingiz! Qilgan har bir yaxshiligingiz sizlarga zulm qilinmagan holida o‘zingizga to‘la-to‘kis qaytariladi.